توسعه جدید مسجدالنبی(ص)

? Salam Chetori

توسعه جدید مسجد نبوی 

تألیف: سلمی دملوجی/ رضا مرواردید کوشش در مسجدسازی به شماری از متون دینی، از جمله بخشی از آیات قرآنی و احادیث نبوی برمی گردد. فضیلت مسجد در حدیث شریف پیامبر چنین آمده است: «هرکس برای رضای خداوند مسجدی برپا سازد، خداوند برایش خانه ای در بهشت، به همان سان خواهد ساخت.» و فرموده است: «روزی که جز سایه سار الهی سایه ای نباشد، خداوند هفت تن را در زیر سایه خود گرد آورَد... و مردی که دلش آویخته مسجد باشد».

پس از گسترش دولت اسلامی و فراخ شدن قلمرو جهان اسلام، مسلمانان در هرجا که شهری برپا می کردند، نخست در ساختن مساجد و پرستشگاه های خود سخت می کوشیدند و بدین سان معماری مسجد، چونان میراثی گرانبار، همپای رشد فزاینده و نفوذ گسترده تمدّن اسلامی، پای گرفت و نهادینه شد. برخی از نخستین نشانه های آن هنوز هم برپاست; جامع اموی در دمشق، جامع قرطبه در اسپانیا و قبّة الصخره در قدس از این شمار است.  

مسجد، کانون توسعه مدنی 

شکل گیری اندیشه توسعه حرم نبوی، هماهنگ با محیط شهری پیرامون آن، نشانی است از جایگاه قلبوار مسجد و اهمّیت طبیعی و تاریخی آن; امری که مسجد را مرکزیّتی ویژه بخشیده و آن را با بافت مدنی شهر همساز کرده است. تأسیسات عمومی و تجاری شهر، نخست بر اساس اهمّیت آنها و پیوندشان با مسجد و سپس بر پایه مناسبات میان خود، در پیرامون مسجد گسترده اند. روان بودن حرکت دوسویه میان مسجد و خیابان های اطراف، ضرورتی است که برپایه حفظ آسایش و آرامش مردم و توجّه به آثار این آمد و شد بر محیط پیرامون، شکل گرفته است.

در این طرح، فضای گسترده اطراف، که به سان کمربندی گرداگرد مسجد پیچیده است، کاربرد فضای میانجی را دارد و در هنگام ازدحام جمعیّت از آن برای برپایی نماز هم بهره گیری می شود. استفاده بهینه از فضاها و خیابان های اطراف ساختمان حرم مطهر، یکی از اهداف بنیادین توسعه است که مسجد را کانون توسعه مدنی و محور طبیعی و معنوی آن می سازد.  

طرح معماری و عناصر اصلی توسعه جدید 

توسعه جدید که ساختمان مسجد قدیم را از سه سمت: شمال، شرق و غرب در برگرفته و با فضاهای پیرامون خود در راستای چندین خیابان گسترده است، اینک مرکز اصلی شهر به شمار می رود. محور اصلی ساختمان، ورودی اصلی مسجد، یعنی باب ملک فهد بن عبدالعزیز است. این در به خیابان ملک فهد گشوده می شود. درهای دیگر در خیابان های ابوذر، سلام و عمر بن خطّاب است که به گونه ای مستقیم میان بنای مسجد و خیابان های اطراف را پیوند می دهد.

به منظور پرهیز از آمیزش فضای روحانی مسجد با سر و صدای برخاسته از تأسیسات رفاهی از یک سو و جلوه دادن فرّ و شکوه مسجد در میان بافت مدنی شهر و آسیب ندیدن نمای آن از درآمیختن با ساختمان های گوناگون اطراف، از سوی دیگر، همه تأسیسات خدماتی و رفاهی در ساختمانی به فاصله هفت کیلومتر از مسجد گرد آمده و با یک زیرگذر که برای آسایش رهگذران در مسیرهای مسجد و روان بودن آمد و شد نمازگزاران فراهم آمده، به حرم ارتباط یافته است. 

طبقه همکف  

طبقه همکف مسجد، که شامل مسجد قدیم و گستره توسعه جدید است، مهم ترین بخش از مسجد نبوی را شکل می دهد.  

فضای اصلی  

توسعه جدید که همه جای آن برای نماز است، در طبقه همکف قرار دارد و بخش های شرقی و غربی آن همانند است. بخش میانی که دو بخش جانبی را به هم پیوند می دهد، در راستای ساختمان قدیم شکل گرفته است. فضای نماز در همه جا، بجز صحن های روبازی که سقف متحرّک دارند، پوشیده است.

در همه سقف های مسجد، ابعاد 66 یا 1818 متر رعایت شده است. ستون هایی که بار سقف بر آنهاست، هریک دوازده متر بلندی دارد. طبقه همکف و فضای اصلی، همه جا دارای 14 متر ارتفاع است که خط افق ساختمان مسجد را ترسیم می کند.

ضرورت پیوند یکنواخت میان ساختمان قدیم و جدید موجب شد که نوسازی هایی در مسجد قدیم صورت گیرد; از جمله می توان به پوشاندن صحن روباز میان دو ساختمان با دوازده سایه بان برقی به شکل گنبدهای قدیم اشاره کرد. همین طرح 1818 متری در دو فضای روباز با ابعاد 3264 متر نیز اجرا شده است.

فضاهای داخلی

طبقه همکف 27 فضای روباز با 27 گنبد متحرّک کشویی دارد. ابعاد هریک از این فضاها 1818 متر است و به گونه ای مناسب در اطراف طرح گسترده است.

این فضاها هوا و نور طبیعی را به بخش های مختلف مسجد می رسانند و حسّ پیوند با آسمان را در نمازگزاران زنده می کنند و این فرصت را برای آنان فراهم می سازند که با چشمانی گشوده به آسمان، خدای خود را بخوانند.  

مناره ها  

افزون بر چهار مناره اصلی، اینک شش مناره در مسجد فراز آمده است. گلدسته های جدید هریک 104 متر ارتفاع دارند و بر فراز هریک هلالی می درخشد.

چهار مناره از مناره های جدید، چهارگوشه توسعه جدید را نشان می دهند و دو مناره دیگر، بر محور اصلی نمای شمالی و در دو سوی بزرگترین ورودی، یعنی باب ملک فهد بنا شده اند.  

طبقه زیرین 

 

در این طبقه که برابر مساحت طبقه همکف است، شماری از تأسیسات قرار دارد. ارتفاع این طبقه چهار متر است و پایه های اصلی بنا که در ژرفای بیست متری کف زمین واقع است، از میان آن می گذرد. گذرگاهی که از زیر خیابان ها عبور می کند و سرانجام به ساختمان مخصوص خدمات که تأسیسات برق و تهویه و تأمین آب سرد در آن است، می رسد، با همین طبقه ارتباط دارد. دو گذرگاه شیب دار، راه ورود به زیرزمین است. به علاوه، شش پلکان از بیرون مسجد و یک پلکان از داخل به طبقه زیرزمین راه می برد.  

بام مسجد  

سراسر فضای بام مسجد را برای نماز درنظر گرفته اند، به گونه ای که گنجایش نودهزار نمازگزاررادارد. راه های ارتباطی نمازگزاران بامسجدمتعدّداست، امّابرای پیشگیری از رودررویی باکسانی که از درهای اصلی خارج می شوند یا آنان که به طبقه زیرین می روند، چند درِ خروجی در کنار ورودی های هفت گانه اصلی درنظر گرفته شده که مخصوص نمازگزاران طبقه بالاست.

پلکان ثابت و برقی که جمعاً به سی چشمه می رسد، مسیر رفت و برگشت نمازگزاران بین سطح و زیرزمین است. پشت بام را ایوانی مسقّف به عرض شش متر در برگرفته است. عدد شش، در همه جای ساختمان مسجد کاربرد بسیار دارد.  

شکل طرّاحی و عناصر آن 

برنامه جدیدطرّاحی توسعه حرم شریف نبوی، برپایه الهام از سنّت های پایدار معماری اسلامی شکل گرفته و بر آن است تا از یک سو نیازهای بازسازی را برآورده سازد، و از سوی دیگر، فنّ آوری نوین را برای اجرای بهترین نقشه های مورد نظر به کار گیرد; به عنوان مثال، طرّاحی چادرهای صحن مسجد با همین نگرش انجام گرفته، به گونه ای که توانسته است میان اندیشه سنّتیِ استفاده از پارچه های نازک برای پوشش سقف و حفظ روشنایی مسجد حتّی در صورت باز بودن چادرها، ایجاد ارتباط کند. دو صحن روبازی که در توسعه اول سعودی به مسجد افزوده شد، نیاز به اجرای برنامه ای داشت که هم به جریان هوا آسیبی وارد نسازد و هم با شبستان های پیرامون صحن که بخشی از آن، ساختمان قدیم مسجد است، همساز باشد; از این رو، بحث به کارگیری چادرهای تاشو به میان آمد، که اینک در جهان بی همتاست.  

و یژگی چادرها 

 

دوازده دستگاه از چادرهای یادشده در دو صحن مسجد برپا شده است; در هر صحن شش چادر. چادرها در حالت گشوده چهارده متر ارتفاع دارند که با بلندای دیوار مسجد برابر است و با ابعاد صحن های مسجد کاملا هماهنگ. در لابلای هر چادر، رشته سیم هایی فلزّی و انعطاف پذیر تعبیه شده است. پایه هر چادر ستونی است پوشیده از مرمر سفید، با سیستمی خودکار که چادرها را باز و بسته می کند. هر چادر مساحتی به اندازه 1718 متر را می پوشاند، میان چادرها حدود 24 سانتیمتر فاصله است و هریک ده تن وزن دارد.

چادرها در شرایط جوّی گوناگون باز و بسته می شوند و بستن و گشودن آنها کمتر از نود ثانیه زمان می خواهد. استفاده از این نوع پوشش به شکلی کاملا محسوس بر هوای داخلی مسجد و میزان انرژی مصرفی تأثیر می گذارد.

در فصل تابستان، به هنگام روز، پوشش سفیدرنگ این چادرها گشوده می شود تا تمام صحن مسجد را زیر سایه خود گیرد. این پوشش شب ها جمع می شود و هوای مطبوع شامگاهیجریان می یابد. در فصل زمستان، روزهنگام چادرها بسته است تا خورشید بر صحن بتابد و فضای آن را گرما بخشد و شامگاهان باز می شود که سرمای شدید به درون مسجد راه نیابد. باز و بسته بودن چادرها با موقعیت آفتاب، گرمای هوا، سرعت باد و موقعیت ابرها ارتباط تنگاتنگ دارد و این امر با دستگاه های پیشرفته کنترل می شود. هنگامی که گرمای هوا به 45 درجه سانتیگراد می رسد، برای مطبوع نگه داشتن هوای داخلی مسجد، چادرها همواره باز می ماند. دریچه های تهویه درست بالای ستون چادرها قرار گرفته تا تمام فضای مسجد به گونه ای یکنواخت خنک شود. هنگام ریزش باران که چادرها گشوده است، آب از روی چادرها به داخل پایه هر چادر می ریزد و از آنجا به شبکه پساب زیرزمینی مسجد راه می یابد.

نمای یکی از صحن های روباز داخلی با چادری که بر فراز آن گشوده شده است.

در بالای ستونِ هر یک از چادرها، از چهار طرف نورافکن هایی یکسان با دیگر ستون های مسجد نصب شده است، تا در شب روشنایی مسجد را فراهم سازد. نمای پایه چادرها در هنگام بسته بودن، بازتابی از شکل گلدسته های مسجد است.

این چادرهای تاشو،افزون برهمه این دقّت و هدفمندی، از سادگی و زیبایی خاصّی برخوردارند.  

گنبدهای متحرّک  

این گنبدها کاملا هماهنگ با نقشه 27 صحن توسعه جدید طرّاحی شده است و کاربرد آن، پوشش دادن به صحن ها در حالات مختلف جوّی و تنظیم هوای داخل مسجد است. در تابستان، با تابش نخستین پرتو خورشید، گنبدها به آرامی حرکت می کنند و صحن مسجد را کاملا می پوشانند و سایه ای دلنشین فراهم می سازند و دستگاه های تهویه را در اجرای وظیفه خود یاری می دهند و با فرا رسیدن شب، گنبدها به جای خود برمی گردند و سقف را برای خارج شدن فضای گرم داخل به سوی آسمان سرد شب می گشایند. این بستن و گشودن در زمستان، برعکس انجام می شود; یعنی به هنگام روز برای گرمای مسجد از خورشید بهره می گیرند و شامگاهان با پوشاندن سقف ها از نفوذ سرما جلوگیری می کنند.

طرّاحی این گنبدها به گونه ای انجام گرفته است که با طرّاحی دیگر بخش های توسعه جدید و ساختمان قدیم همنواخت باشد; از این رو، گنبدهایی هماهنگ با گنبد سبز مسجد و البته کوتاهتر از آن، طرّاحی شده است. قطر انحنای هـر گنـبـد 02/8 متر است و در طرّاحی آن از نرم افزار کامپیوتری سه بعدی آوتوکد (AutoCAD) که با معادلات پیچیده ریاضی، عناصر و ابعاد داخلی و خارجی بنا را تعیین می کند، بهره گیری شده است. استفاده از این برنامه، در اجرا، موجب پدید آمدن سازه هایی کاملا سنجیده شده است.

هر گنبد از داخل و خارج پوششی آراسته دارد و در عین استحکام از وزنی اندک برخوردار است. پوشش درونی گنبد چوب آمیخته به نوعی چسب است و نمای بیرون آن از چوب خالص. بر فراز هر گنبد، هلالی برنزی می درخشد که با طلای 23 قیراط روکش شده است. ریل هایی که گنبدها به صورت کشویی روی آنها حرکت می کنند، لبه هایی از سنگ مصنوعی محلّی دارد تا با نمای ایوان های پیرامون مسجد هماهنگ باشد. 

پوشش مناره ها  

مناره از آغاز یکی از نشانه های اصلی هر مسجد بوده، وبه سان عنصری بنیادین در مسجدسازی به شمار می رفته است. در توسعه جدید مسجد نبوی نیز، با بهره گیری از این عنصر، شش مناره جدید به بلندای 104 متر برپا شده و چونان نمادی زیبا برای مسجد درآمده است.

بخش های پایینی هر مناره، تا ارتفاع سه متر، با قطعاتی از گرانیت محلّی معروف به رزیزه پوشیده شده و بالاتر از آن قطعات گرانیت محلّی با نام بکری است که رنگی سوخته دارد. بخش های بالایی آن از گرانیت صنعتی است و بالای هر مناره، هلالی از جنس مس و آراسته به آب طلا، با پنج متر ارتفاع جلوه می کند.

نمای یکی از صحن های 27گانه داخلی که با گنبدهای متحرّک پوشیده شده است.  

ستون ها، رواق ها، طاق ها

در بخش توسعه یافته مسجد، 2104 ستون برپاست. برفراز ستون ها، طاق هایی قرار دارد که فضای نماز را می پوشاند. همه ستون ها باسنگ مرمر ایتالیایی سفید نماسازی شده است. سر ستون ها از مس صیقل یافته اعلاست که با یک هشت ضلعی به ستون ارتباط می یابد. سر ستون ها از چهار طرف با نگاره هایی از گل و بوته آرایش یافته و بلندگوها به گونه ای نادیدنی در میان آن نصب شده است. بالاتر از آن مستطیلی سنگی است که در هر طرف آن سه ستاره دیده می شود.

یکی از شبستان های جانبی که پوشش مرمرین دیوارها و نقشه های ساده ستاره هشت پر در پایه های دیوار را نشان می دهد. دیوار، نقش و نگارها، طاق ها و سقف ها در عکس دید می شود.

در این نقطه که دقیقاً پایه طاق هاست نورافکن هایی با قاب مسی نصب شده و گرداگرد آن آیه شریفه { اللهُ نُورُ السَّمواتِ وَالأرْضِ} نقش بسته است.

هر ستون، پایه چهار طاق است که رواق ها و سقف ها را شکل می بخشد. طاق ها با قطعاتی از سنگ گرانیت صنعتی پوشیده شده و پیرامون آن به رنگ های آبی، خاکستری و سفید است.

در نقطه پیوند میان طاق و سقف، تصاویری از گل و بوته نمایان می باشد. قطر هر ستون در طبقه همکف 64 سانتیمتر است و ارتفاع آن 13 متر است.

گستردگی توسعه جدید موجب شده که در این بخش، ستون ها با فاصله هجده متر از یکدیگر نصب شود، در حالی که این فاصله در بخش های قدیمی مسجد شش متر است. سقف شبستان ها که طاق ها را به هم پیوند می دهد، به نه مربّع تقسیم شده که با پوششی از سنگ صنعتی و با استفاده از تصویر ستاره هشت پر به صورتی یکنواخت آرایش یافته است. افزون بر ستون های داخل مسجد، ایوان مسقّفِ چهار سوی بام مسجد نیز، ستون هایی استوانه ای شکل دارد. 

پنجره ها و سَردرها 

 

بنای جدید در نمای بیرونی خود، تعدادی پنجره با ابعاد 9/12/4 متر دارد. بیشتر این پنجره ها از دو لنگه نورگیر تشکیل شده و از بیرون حفاظ مسی مشبّکی بانقش و نگار هندسی آن را پوشانده است. هر پنجره یک توری ثابت دارد. شماری از پنجره ها سه لنگه است و تنها لنگه میانی که به شکل ستاره هشت پراست، بازوبسته می شود. پنجره ها همه از چوب ساج است.

در قسمت بالای نمای خارجی پنجره های دو لنگه، سنگ هایی سه گوشه به رنگ آبی مزیّن به نقوش گل و بوته و مثلث هایی سفید و خاکستری نصب شده است.

در بالای پنجره ها سردرهای سنگی نگارینی قرار دارد که در لابه لای آن روزنه هایی باشیشه های رنگی گشوده شده است. بین پنجره و سردر، کتیبه ای است که بر آن جمله های «لا اله الاّ الله» و «محمّد رسول الله» هویداست.  

و رودی ها و درها 

 

در پیرامون مسجد هفت ورودی بزرگ وجود دارد که هریک را ستون ها و سردرهایی است. این درها در سمت شمال، شرق و غرب تعبیه شده و هریک ورودی و خروجی جداگانه ای دارد. طول و عرض درها 36 متر است. باب ملک فهد مهم ترین ورودی و مدخل رسمی و اصلی مسجد است که دو مناره در دو طرف آن قرار دارد. همه درها از جنس چوب ساج، با قطر پانزده سانتیمتر است و از بیرون روکشی از مس دارد. در وسط هر در، دایره بزرگی است که نام محمّد(صلی الله علیه وآله) بر آن نقش بسته و در دایره کوچکتری که درون آن است، رسول الله نوشته شده است.

در یکی از ورودی های اصلی و ستون های دوقلو که سردر و سقف بر آنها تکیه دارد. آرایش میان درها با جمله «محمّد رسول الله» و کتبیه زیرطاق نما با آیه «ادخلوها بسلام آمنین» نمایان است.

از آنجا که هر لنگه ازدرهای مسجد، 5/1 تن وزن دارد، زیر هریک از درها چرخ هایی نصب شده تا باز و بسته کردن درها با سهولت بیشتری انجام گیرد. درهایی دیگر به همین شکل در شرق و غرب و قبله مسجد ساخته شده است. در جهت شمالی و در طرفین باب ملک فهد دو درِ دیگر با همان ابعاد وجود دارد.

سردراصلی، لوحی ازسنگ صنعتی است. زیر آن نورگیری مشبّک و پایین تر از آن کتیبه ای با این آیه است:

{اُدخُلُوها بِسَلام آمِنینَ}.

سرسرای ورودی با مرمرهایی چیده شده به شکل های اسلامی و از جمله ستاره هشت پر، سنگ فرش شده است. بخش میانی این سنگ فرش رنگ و شکلی برجسته دارد.

افزون بر درهای یاد شده و بجز درهای قسمت زیرزمین، دوازده ورودی با درهای چوبی در بخش پلکان برقی تعبیه شده است که ابعادی کوچکتر، یعنی دقیقاً 9/12/2 متر دارند; بنابراین، مجموع درهای طبقه همکف به ترتیب زیر است:

هفت ورودی بزرگ، هر کدام با پنج در به ابعاد 63 متر.

چهارده در جانبی با همان اندازه.

دو ورودی از پشت ساختمان، هرکدام با سه در، با همان ابعاد.

دو در ورودی و خروجی.

دو در ورودی، ورودی بـاب الرحمـه (با دو در)، ورودی باب النساء (با دو در).

ودوازده در دولنگه کوچک که به شش پلّه برقی و پلکان سنگیِ درهای چهارده گانه یادشده منتهی می شود.

در طبقه زیرزمین دو ورودی شیبدار خارجی و شش پلکان به خارج و یک پلکان به داخل مسجد وجود دارد.  

دیوارها، سقف ها، سنگفرش ها  

همه سقف ها از گرانیت صنعتی است. شکل غالب در همه سقف ها مربّع است; کوچک و بزرگ، ضلع مربّع های بزرگ، هجده متر و ضلع مربّع های کوچک شش متر است.

سنگ های به کار رفته در سقف با لوح های چوبی به شکل بوته گیاهان و اشکال هندسی آمیخته شده است. تصاویر گل و بوته اطراف سقف ها تا طاق نماهـا نیز ادامه یافته و ترکیبـی هماهنـگ را به وجود آورده اسـت. این شکل ها روی هم رفته، ستاره هایی هشـت گوشه را بر فراز رواق هـا می نمایاند.

دیوارهای بیرونی، به طور کلّی با گرانیت طبیعی پوشیده شده و اندکی گرانیت صنعتی در نماسـازی آن به کار رفته اسـت. دیوارهـا ازاره ای مرمری دارد.

برای زیباسازی نمای ساختمان از آجر سبزرنگ (آجر مغربی و عربی) با روکش طلا در بالای ورودی ها استفاده شده است. در چارچوب ها نیز کاشی های طلاکاری شده به چشم می خورد. دیوارها، تا ارتفاع سه متر پوششی از گرانیت محلّی (رزیزه) دارند و نمای قسمت های بالاتر، سنگ گرانیت بکریِ سوخته است.

بالای ازاره مرمری، قرنیزی قرار دارد که با خط ثلث آیاتی از قرآن کریم را در طول 5/1 کیلومتر از دیوارهای داخلی حرم نوشته است. این قرنیز در میان کمربندی مرمری است و بالاتر از آن نمایی است با سنگ صنعتی به شکل های مختلف.

نظر به اهمیّت ورودی های هفت گانه و ضرورت نمایان بودن آن، کف سرسراهای ورودی به گونه ای ویژه با سنگ مرمر سفید و ستاره ای هشت پر در میان، پوشیده شده است. به کارگیری سنگ مرمر (کراره) در مسجد به اندازه ای گسترده شده که دیوارهای پلکان را هم فرا گرفته تا با گستره کف مسجد هماهنگ باشد. استفاده از مرمرسفید برای احساس سرما و گرمای بیشتر، در فصول مختلف، و ایجاد محیطی شاد و آسوده در فضای مسجد صورت گرفته است، امّا در زیرزمین برای هماهنگی بیشتر از پوشش سرامیک بهره گیری شده است. بخش های خارجی مسجد، همگی سنگ فرشی از گرانیت دارد.

نمای داخلی یکی از سرسراهای ورودی و درهای جانبی با سنگفرش های ویژه که به شکل ستاره هشت پر و رنگ نمایان آرایش شده است.