نگاهی به چگونگی مسجدالنبی(ص)

 

پیروی مسلمانان از سنت رسول خدا ـ ص ـ 

مسلمانان هم بر این اساس و به پیروی از این سنت، از قرن های اوّل اسلام برای حفظ یاد و آثار بزرگان دین و شخصیت های مذهبی بر حفظ قبور آنان همت گماشتند و با این درک و بینش که رسول خدا همانگونه که در موضوع خسوف آفتاب در روز وفات ابراهیم، آنگاه که موجب تفکر بی اساس در میان بعضی از مسلمانان گردید، ایستاد و با ایراد خطبه ای از نفوذ بدآموزی های فکری عقیدتی جلوگیری نمود ولیکن در جهت حفظ آثار و قبور عملاً مسلمانان را بر این امر هدایت و راهنمایی فرمود.

آری مسلمانان با الهام گرفتن از راه و رسم رسول خدا ـ ص ـ برای این که آثار و قبور متعلّق به بزرگان دین و آیین و فرزندان رسول خدا ـ ص ـ و شهدای اسلام با مرور ایام و گذشت زمان از بین نرود و از حوادث مختلف مصون و محفوظ بماند، بر روی چنین قبور احداث ساختمان و آنها را برای آیندگان حفظ و مشخص نمودند. و بطوری که در تاریخ حرم ائمه بقیع اشاره گردید، علاوه بر این که همانند پیکر رسول خدا ـ ص ـ اجساد مطهر این امامان چهارگانه، از ابتدا در داخل ساختمان و در خانه متعلق به عقیل دفن شده اند این قبور و همچنین مشخصاً قبر حضرت حمزه از اواسط قرن دوم هجری دارای حرم و زیارتگاه عمومی بوده است که تاریخ صریح مبیّن این حقیقت و گویای این واقعیت می باشد.

مسلمانان در مورد سایر شخصیت های مذهبی نیز مانند قبور ائمّه چهارگانه اهل سنت از همین فکر پیروی نمودند و این سنت در طول تاریخ مورد عمل قرار گرفت و در این درک و بینش و در این اعمال و برنامه ها کوچکترین مخالفتی دیده نشده بود تا این که در اواخر قرن هفتم هجری شخصی بنام «محمد بن تیمیه»19 که دارای عقاید انحرافی در مسائل اساسی و در اصول و فروع اسلام بود به وجود آمد او بطوری که در اصل توحید دارای انحراف فکری و معتقد به تجسم بود احترام بر قبور بزرگان دین و آیین و ساختن گنبد و بارگاه در روی این قبور و احداث مسجد در کنار آنها و مسافرت نمودن بقصد زیارت، حتی زیارت قبر رسول خدا ـ ص ـ را، نه تنها حرام و غیر مشروع بلکه کفر و الحاد پنداشته و هر مسلمان که این اعمال را انجام دهد کافر و خارج از اسلام و در صورت عدم توبه، واجب القتل دانست و از بین بردن این قبور و گنبد و بارگاه ها و حتی ویران ساختن مساجدی را که در کنار آنها ایجاد شده است واجب معرفی نمود.

عقاید وی که از سوی علما و دانشمندان جهان اسلام بعنوان عقاید انحرافی و مغایر با اعتقادات صحیح اسلامی محکوم شده بود، با مرگش و مرگ شاگردش ابن قیم به بوته فراموشی سپرده شد و نام وی توأم با نفرت و انزجار و افکار او جزء افکار ضد اسلامی و مخالف با اصول مسلم و ثابت، مطرح می گردید ولی پس از گذشت شش قرن، عقاید وی مجدداً به وسیله شخصی بنام «محمد بن عبدالوهاب» در «نجد» مطرح شد گرچه او هم مانند خود «ابن تیمیه» از سوی علمای اسلام مورد طرد قرار گرفت و در ردّ عقایدش کتاب هایی به وسیله علمای اسلامی و حتی کتابی به وسیله برادرش «سلیمان بن عبدالوهاب»20 تألیف و منتشر گردید ولی همسویی او با بعضی از رؤسای قبایل عرب و پشتیبانی بعضی از کشورهای غربی که از طرفداران این فکر بودند، موجب گردید این گروه در منطقه حجاز به قدرت برسند که یکی از اقدامات اولیه آنان، پس از تسلء تخریب و انهدام آثار و گنبد و بارگاه هایی بود که در طول قرن ها به وسیله مسلمانان به وجود آمده بود; آثاری که در مکه و مدینه به شخص رسول خدا ـ ص ـ و خاندان گرامیش متعلق بود، گنبد و بارگاه هایی که در بقیع و معلی و در شهر طائف از آن فرزندان و عشیره و اقوام و صحابه و یاران رسول خدا ـ ص ـ بود همه و همه با خاک یکسان گردید، بطوری که اگر وحشت و ترس از قیام مسلمانان سراسر جهان نبود، گنبد و بارگاه و قبر مطهّر حضرت رسول ـ ص ـ نیز از این جسارت مستثنی نمی شد. بهر حال اگر سنگ قبری که به وسیله رسول خدا ـ ص ـ بر قبر عثمان بن مظعون نصب شده بود برای مروان بن حکم قابل تحمل نبود و بر قبر عثمان بن عفان منتقل نمود. وجود آثار و ضریح قبور فرزندان و اقوام رسول خدا ـ ص ـ برای این پیروان خط مروان، آنچنان سخت و غیر قابل تحمل بود که نه تنها این آثار را به محل دلخواه خود منتقل ننمودند و یا بعنوان ارزشمندترین آثار مذهبی تاریخی و قدیمی ترین آثار هنری اسلامی، در یکی از متاحف و موزه های دنیا نگهداری نکردند بلکه همه آنها را به آتش کشیده و یا قطعه قطعه نمودند که اینک کوچکترین اثری از این آثار گران بها باقی نیست.

اشکال و پاسخ آن:

در اینجا مطلبی است که ممکن است پیروان ابن تیمیه آن را مستمسک خویش قرار دهند و اندیشه و عمل خود را با آن توجیه نمایند:

اشکال:و آن این که: گرچه عملکرد رسول خدا ـ ص ـ در حفظ قبر ابن مظعون و ابراهیم از نظر حدیث و تاریخ مسلّم و ثابت است و جای انکار نیست ولیکن عمل آن حضرت یک کار بسیط و ساده ای بیش نبوده است; زیرا پیامبر اسلام ـ ص ـ بر روی قبر خاکی و معمولی قطعه سنگی نصب نمود و یا با ریختن آب بر استحکام آن افزود ولی در این قبرها نه از گچ و آجری خبری بود و نه از گنبد و بارگاه و نه از شمع و چراغ، بنابراین، وضع موجود درحرم ها و زیارتگاه ها کجا؟ و آن عمل رسول خدا و قبرهای موجود در زمان آن حضرت کجا؟

پاسخ : پس از ثابت شدن مشروعیت حفظ قبور و ابقای آثار شخصیت های مذهبی و بلکه استحباب آن به وسیله عمل رسول خدا ـ ص ـ و تحقّق اصل موضوع از نظر حدیث و تاریخ، کیفیت و جزئیات آن قهراً تابع شرایط زمان ها و مکان ها خواهد بود و از اینجاست که در دوران سخت اقتصادی آن روز، نیل به این هدف بیش از آنچه پیامبر اکرم ـ ص ـ انجام داد متصور نیست; زیرا در شرایطی که بجای کفن کردن بر پیکر تک تک شهدای اُحد پیکر دو شهید را در یک قطعه کفن می پیچند.21 در جایی که برای پیکر شخصیتی مانند حضرت حمزه ـ ع ـ تنها از یک قطعه نمد کوچک استفاده می کنند و در اثر کوتاه بودن آن پاهای مبارکش را با علف های بیابانی می پوشانند.22

هنگامی که میهمانی به رسول خدا ـ ص ـ وارد می شود، تمام همسران آن حضرت اظهار می دارند: در حجره آنان غذایی بجز آب وجود ندارد و آنگاه که این مهمان با دعوت بعضی از صحابه به خانه او وارد می شود منحصراً با غذای مختصری که جهت اطفال تهیه شده است، پذیرایی و برای اختفای این سرّ، چراغ منزل خاموش می شود و همه اعضای خانواده با شکم گرسنه شب را سحر می کنند. و آیه شریفه: «و یؤثرون عَلی أنفسهم ولو کان بهم خصاصة»بهمین مناسبت نازل می گردد و...23

آری در این شرایط سخت اقتصادی که در دوران حیات رسول خدا بر مردم مدینه حاکم بود، پرداختن به جزئیات بیشتر، امکان پذیر نبود، همانگونه که در مورد مسجدالنبی ـ ص ـ و قبر شریف آن حضرت که از اهمیت بالایی برخوردار بودند توجه به جزئیات امکان پذیر نبوده است.  

نگاهی به چگونگی مسجد رسول خدا ـ ص ـ و قبر شریف آن حضرت: 

برای روشن شدن این مطلب نگاهی گذرا داریم به چگونگی ساختمان مسجدالنبی ـ ص ـ و بساطت و سادگی آن در زمان آن حضرت تا دوران عثمان، همچنین نگاهی بر چگونگی قبر شریف رسول اللّه ـ ص ـ پس از رحلت آن بزرگوار:

خلاصه آنچه از تاریخ و حدیث24 در کیفیت ساختمان مسجد رسول خدا ـ ص ـ به دست می آید این است که ساختمان این مسجد در مرحله اول عبارت بود از یک دیوار کوتاه یک خشتی و بدون سقف که پس از جنگ خیبر و با افزایش مسلمانان، مسجد تجدید بنا گردید و توسعه یافت. در این مرحله دیوارهای آن نیز بجای یک خشت با دو خشت خام بالا رفت و کف آن را بجای فرش و حصیر، شن های نرم پوشانده بود و طبق مضمون احادیث متعدد در بعضی از فصول سال، تابش مستقیم آفتاب سوزان مدینه نماز گزاران را شدیداً ناراحت می نمود. بطوری که رسول خدا ـ ص ـ با جمله «اذا اشتد الحرّ فابردوا عن الصلوة»25 اجازه داد اقامه نماز تا فروکش کردن گرما و برگشت سایه به تأخیر افتد.

ولی بازهم فشار گرما موجب گردید که صحابه آن حضرت درخواست کنند برای مسجد سقفی ایجاد شود و آن حضرت هم با این درخواست موافقت نمود و دستور ایجاد سقف بر روی مسجد را صادر فرمود.26 اینجا بود که چند ستون از درخت خرما در کف مسجد نصب و روی آن با برگ خرما و علف های بیابانی پوشانده شد و چون بهنگام بارندگی، آب به داخل مسجد فرو می ریخت صحابه مجدداً عرضه داشتند: یا رسول الله: «لو امرت بالمسجد فطین»; «دستور بدهید روی سایه بان مسجد، گل اندود شود» رسول خدا فرمود: «لا، عریش کعریش موسی»27 نه، سایه بانی باشد مانند سایه بان موسی ـ ع ـ .

در روایتی آمده است: برای حفظ برگ ها و علف های خشک سایه بان مسجد، در مقابل باد و طوفان در بعضی قسمت های آن خاک رس ریخته شد، بطوری که بهنگام باران شدید، همان خاک ها بصورت گل به داخل مسجد فرو می ریخت و شخص رسول خدا ـ ص ـ در میان آب گل آلود نماز می خواند و اثر گل در پیشانی مبارکش دیده می شد.  

شن ریزی کف مسجد:  

در سنن ابوداود با سند از ابی الولید چنین نقل شده است که از عبدالله بن عمر سؤال کردم علت این که کف مسجد با شن مفروش گردیده است، چیست؟ عبدالله پاسخ داد که یک شب در مدینه باران شدیدی آمد و کف مسجد را گل فرا گرفت. بعضی از نمازگزاران برای این که آلوده به گِل نشوند مقداری شن به همراه خود آوردند و به زیر پای خود ریختند. رسول خدا ـ ص ـ پس از اتمام نماز با مشاهده این عمل فرمود:«مااحسن هذا؟»; «عجب کارخوبی بود!»28

ولذا سایر صحابه نیز از این عمل پیروی و بدین طریق کف مسجد شن ریزی گردید.

بهر حال تا وفات رسول خدا ـ ص ـ مسجد با همان دیوار خشتی و سایه بانی از شاخ و برگ خرما و علف های بیابانی بجای سقف باقی ماند و طبق مضمون روایات، در دوران ابوبکر و عمر نیز با این که در مسجد و سقف آن تغییر و تجدید به عمل آمد ولی همین وضع ادامه یافت تا این که در دوران خلافت عثمان که مسجد توسعه پیدا نمود در اساس بنا و در کیفیت سقف آن هم تغییر داده شد.

این موضوع در صحیح بخاری و سنن ابی داود از عبدالله بن عمر چنین نقل شده است که: مسجد پیامبر ـ ص ـ در دوران آن حضرت خشت خام و سقف آن از شاخ و برگ خرما بود. در دوران ابوبکر در اثر فرسودگی بعضی از قسمت های آن، با همان وضع سابق تعمیر و مرمت گردید; همانگونه که عمر نیز در دوران خلافتش چنین کرد و در کیفیت آن تغییری نداد ولی عثمان که خواست مسجد را توسعه دهد دیوارهای آن را با سنگ و آجر و سقفش را با تخته های محکم بنا نمود.29  

روشنایی مسجدالنبی ـ ص ـ :  

در سنن ابن ماجه از ابوسعید خدری نقل می کند که او می گفت: «اول من اسرج فی المساجد تمیم الداری»;30 «اوّلین کسی که روشنایی و چراغ را در مساجد معمول داشت تمیم داری بود.» از این روایت معلوم می شود که در زمان رسول خدا ـ ص ـ مسجد آن حضرت دارای چراغ و روشنایی نبود قرائن حدیثی و تاریخی دیگر نیز مؤید این معنا است، زیرا تا آنجا که ما بررسی نمودیم در این مورد هیچ مطلبی بجز آنچه در باره تمیم داری نقل گردید، بدست نیامد و بطوری که ملاحظه فرمودید شرایط زمانی و کیفیت ساختمان مسجد نیز همین را ایجاب می کند. 

و اما کیفیت قبر رسول خدا ـ ص ـ :  

در سنن ابوداود به طریق عمرو بن عثمان از قاسم31 نقل می کند که بر عایشه وارد شدم و گفتم یا اُمَّه اجازه بده قبر رسول خدا و دو صحابه اش را از نزدیک ببینم. او قبر را به من نشان داد که نه چندان مرتفع بود و نه چسبیده به زمین و روی آنها با شن های بیابانی قرمز رنگی پوشیده بود (فکشفت لی عن ثلاثة قبور لامشرفة ولا لاطئة مبطوحة ببطحاء العرصة الحمراء).32

این بود اجمالی از کیفیت ساختمان مسجد رسول الله ـ ص ـ تا دوران خلیفه سوم، و این بود کیفیت قبر شریف آن حضرت که تدریجاً و به تناسب هر دورانی متحول گشته و توسعه و استحکام یافته و زیباسازی مسجد و حرم شریف نبوی ص ـ به وضع کنونی رسیده است و امروز این مسجد از نظر وسعت و زیبایی و از نظر استحکام و ظرافت در میان تمام مساجد و معابد دنیا اولین مسجد می باشد. همانگونه که حرم شریف نبوی ص ـ با آن عظمت و شکوه و با آن مأذنه های سر به فلک کشیده اش و با آن گنبد سبز و فیروزه ای رنگش چشم ها را خیره و دل ها را به سوی خود جلب نموده است.

خلاصه پاسخ این که: اگر سادگی قبور در زمان حضرت رسول ـ ص ـ دلیل بر نفی وضع موجود و متداول در حرم های شخصیت های اسلامی باشد باید در مسجدالنبی ـ ص ـ و همه مساجد و معابد نیز از این روش و از این نوع تفکر پیروی نمود و تحول و تغییر این مسجد را که در طول چهارده قرن به وسیله بزرگان و شخصیت های اسلامی و با نظارت مستقیم علما و دانشمندان تکامل یافته است، تخطئه و بجای توسعه و زیباسازی این بنای باشکوه بر تخریب و انهدام آن اقدام و حالت اولیه اش را حفظ نمود.

آیا پیروان ابن تیمیه می توانند این فکر و اندیشه را بپذیرند و این راه و روش را تأیید نمایند؟!  

---

منابع  

1 ـ منابع این حدیث در بخش گذشته آمده است.

2 ـ لاتدرجوه فی أکفانه حتی انظر الیه.

3 ـ البدایه والنهایه، ج 5، ص 310.

4 ـ صحیح بخاری، ج 1 ، کتاب الجنائز باب 70 باب من یدخل قبرالمرأة ، ح 1277.

5 ـ استیعاب، ج 1 ، ص 275.

6 ـ سیره حلبیه، ج 2، ص 323.

7 ـ وسائل الشیعه، ج 2، باب 70 و باب 87 از ابواب دفن.

8 ـ سیری در صحیحین، ج 2، ص 402 ـ 401.

9 ـ جواهر الکلام، ج 4، ص 394.

10 ـ «یحرم البکاء علی المیّت برفع الصوت و الصیاح عندالمالکیة و الحنفیة و قال الشافعیة و الحنابله مباح، اما هطل الدموع بدون صیاح فانه مباح بإتفاق (الفقه علی المذاهب الاربعة، ج 1 ، ص 533).

11 ـ صحیح بخاری، کتاب الجنائز، باب البکاء، عندالمریض، ذیل حدیث 1242.

12 ـ مسند احمد بن حنبل، ج 1 ، ص 335; طبقات، ج 8، ص 73; سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 252; وفاء الوفا، ج 3، ص 894.

13 ـ مسند احمد بن حنبل، ج 2، ص 333.

14 ـ صحیح بخاری، ج 3، ص 243، کتاب الخصومات، باب اخراج اهل المعاصی.

15 ـ تاریخ طبری، حوادث پس از مرگ ابوبکر (سال 13).

16 ـ شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 181.

17 ـ صحیح بخاری، کتاب المغازی، باب آخر ماتکلّم به النبی ص ـ ; سنن نسائی، ج 4، ص 13 باب البکاء علی المیت.

18 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 134.

19 ـ ابن تیمیه برای اثبات عقاید انحرافیش کتاب هایی نیز تألیف نمود که علمای آن روز بر تألیفاتش پاسخ نوشتند و با خود وی به بحث و مناظره پرداختند و بر انحراف او فتوا صادر نمودند. علمای اسلامی از مصر، حجاز، عراق و شام بر ضد او قیام کردند. ابن تیمیه پس از چند بار زندانی شدن در سال 728، در زندان دمشق از دنیا رفت.

20 ـ عنوان این کتاب «الصواعق الإلهیّة فی الرّد علی الوهّابیه» و یکی از بهترین تألیفات در ردّ عقیده وهابیان است در تاریخ 1306 هـ . برای اولین بار در 64 صفحه چاپ و در سال 1396 هـ . در استانبول بصورت افست تجدید چاپ شده است. در کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی در قم در ضمن مجموعه ای از چند جلد کتاب و رساله در رد وهابیان موجود است.

21 ـ عن جابر بن عبدالله انّ رسول الله ـ ص ـ « کان یجمع بین الرجلین من قتلی أحد فی ثوب واحد». صحیح البخاری، کتاب المغازی، ح 3851.

22 ـ و کفن حمزة فی نمرة إذا ترکت علی رأسه بدت رجلاه و اذا غطی رجلاه بدارأسه فجعلت علی رأسه و جعل علی رجلیه شی من الأذخر. اسدالغابه، ج 2، ص 49.

23 ـ صحیح بخاری، کتاب فضائل الصحابه، حدیث 3587.

24 ـ در این بخش علاوه بر منابعی که در موارد متعدد اشاره شده است، از البدایة و النهایه، ج 3، ص 219 ـ 215 و وفاءالوفا، ج 1، ص 34 ـ 322 استفاده شده است.

25 ـ این مطلب در صحیح بخاری، ج 1، باب 8 از مواقیت الصلوة در ضمن 4 حدیث و همچنین در سنن ترمذی، ج 1، ص 105 و 106 آمده است.

26 ـ ثمّ اشتدّ علیهم الحرّ فقالوا یا رسول الله لو أمرت بالمسجد فظلل قال نعم.»

27 ـ وفاء الوفا، ج 1 ، ص 336.

28 ـ سنن ابوداود، ج 1، ص 108 باب فی حصی المسجد.

29 ـ صحیح بخاری، ج 1، کتاب المساجد، ح 435 سنن ابوداود، ج 1 ، ص 106 باب فی بناءالمسجد.

30 ـ سنن ابن ماجه، کتاب المساجد، ح 760; اصابة، ج 1، ص 184. تمیم بن اوس داری از مسیحیان فلسطین بود. در سال نهم هجرت وارد مدینه گردید و اسلام را پذیرفت. او از قصّاصان است و در زمان عمر در مسجد به مردم قصه می گفت در زمان عثمان داستان سرایی او بیشتر گردید و پس از وی به شام منتقل و در سال چهل بدرود حیات گفت. الاصابه، ج 1، ص 182 استیعاب، ج 1، ص 184; سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 448.

31 ـ وی فرزند محمد بن ابوبکر و برادرزاده عایشه است.

32ـ سنن ابی داود، ج 2 ، کتاب الجنائز، ص 192.